Tại sao virus sởi lại nguy hiểm, đặc biệt cho trẻ nhỏ?
Virus sởi là bệnh truyền nhiễm cao, chủ yếu xảy ra ở trẻ em. Bệnh sởi cấp có tỉ lệ tử vong rất cao; ngoài ra, còn có thể dẫn tới một số biến chứng nghiêm trọng, thậm chí tử vong như viêm phổi, viêm màng não, viêm màng não hậu nhiễm sởi, hay viêm màng não bán cấp tính. Mặc dù đã có vaccine phòng nhưng sởi vẫn là một trong những gánh nặng cho hệ thống chăm sóc sức khoẻ trên toàn thế giới.
Theo thống kê của Tổ chức Y tế thế giới, bệnh này gây tử vong cho 158.000 ca hằng năm (2011), chủ yếu các ca này xảy ở các nước có hệ thống chăm sóc sức khoẻ chưa hoàn thiện, nơi tỉ lệ chết vì sởi lên tới 1-2 ca trên 1000 dân. Nghiêm trọng hơn trong năm 2018, ở 47 trên tổng số 50 quốc gia châu Âu có hơn 80.000 ca mắc sởi với 72 ca tử vong, và đáng chú ý là các ca này xảy ra ở các nước đã có hệ thống chăm sóc sức khoẻ phát triển. Tổng số ca mắc sởi năm 2018 cao nhất trong một thập kỉ qua, cao hơn 3 lần so với năm cao nhất (2017) và cao hơn 15 lần so với năm thấp nhất (2016). Theo thống kê mới nhất của Tổ chức Y tế thế giới trong ba tháng đầu năm 2024 đã có 56.634 ca mắc và bốn ca tử vong so với 61.070 ca mắc và 13 ca tử vong năm 2023.
Theo thống kê của Bộ Y tế, từ đầu năm 2024 đến cuối tháng 3 năm nay, đã ghi nhận 42 trường hợp mắc bệnh sởi và sốt phát ban nghi sởi tại 13 tỉnh và thành phố trên cả nước. Riêng TP.HCM tính đến ngày 28/7/2024, toàn khu vực đã ghi nhận 1.147 trường hợp sốt phát ban nghi ngờ mắc sởi, trong đó có 481 ca xác nhận dương tính. Số ca sốt phát ban nghi ngờ nhiễm sởi đã tăng gấp 5,5 lần so với cùng kỳ năm 2023. Chiều ngày 11/8/2024, Sở Y tế TP.HCM đã đề xuất Ủy ban Nhân dân (UBND) TP.HCM công bố dịch sởi khi số ca mắc bệnh tăng nhanh và đã có 3 trẻ em tử vong do sởi.
Việc đưa chương trình tiêm chủng phòng sởi trên toàn thế giới từ những năm 70, thế kỉ XX đã giúp loại bỏ phần lớn các ca tử vong do sởi, từ 630.000 ca năm 1990 xuống còn 158.000 ca năm 2011; và chuyển nhóm tuổi mẫn cảm với sởi từ trẻ sơ sinh sang thanh thiếu niên ở các nước đã phát triển. Tuy nhiên tình trạng này lại khác ở các nước nghèo và đang phát triển, nơi mà trẻ em dưới 4 tuổi là đối tượng mẫn cảm chính. Ngoài ra, việc thiếu dinh dưỡng cũng là một nguyên nhân khiến tăng tỉ lệ mắc sởi ở trẻ sơ sinh. Cách đơn giản và hiệu quả nhất để ngăn sởi bùng phát là duy trì tỷ lệ tiêm phòng cao trong cộng đồng. Theo ước tính cần duy trì tỉ lệ tiêm phòng từ 90-95 phần trăm để ngăn sự lây lan bệnh truyền nhiễm nói chung và bệnh sởi nói riêng trong cộng đồng.
Khác với các bệnh truyền nhiễm có vaccine phòng khác, virus sởi đặc biệt nguy hiểm cho trẻ sơ sinh vì đây là một trong ba virus có khả năng gây ức chế miễn dịch (hai virus còn lại là HIV, và Human T-lymphotropic virus 1). Ức chế miễn dịch của sởi thể hiện ở khả năng gây chết hàng loạt tế bào lympho, đẩy chiều hướng đáp ứng từ Th1 sang Th2 (Th1: khả năng tế bào T đáp ứng với virus, Th2: khả năng tế bào T bị ức chế đáp ứng), và các tế bào lympho không còn khả năng đáp ứng với tác nhân gây bệnh. Cụ thể, khi xâm nhiễm virus sởi hoạt hoá quá trình tự chết của các tế bào miễn dịch như tế bào tua, tế bào T (các tế bào tham gia chính trong việc loại bỏ virus), và đặc biệt là tế bào B thông qua việc tiết các chất kích thích gây chết theo chương trình. Do tế bào B là tế bào phụ trách cho khả năng “ghi nhớ” miễn dịch của cơ thể nên việc giết chết tế bào B sẽ khiến cơ thể bị “xóa trí nhớ” miễn dịch cho các bệnh khác. Vì vậy, cần phải tiêm phòng lại các bệnh khác sau khi nhiễm sởi để phục hồi lại “trí nhớ miễn dịch” của cơ thể.
Trong một khía cạnh khác, tương tự như HIV, virus sởi trốn trong tế bào tua và sử dụng tế bào này như một “con ngựa thành Troa” để tiếp xúc và ức chế hoạt động của tế bào lympho T (tế bào điều khiển mọi hoạt động miễn dịch của cơ thể). Ngoài ra, virus sởi còn sử dụng chính các protein trên bề mặt vỏ của mình để “bịt miệng” tế bào lympho T, ngăn tế bào này “trao đổi thông tin” với tế bào tua và vì thế ngăn khả năng “điều binh khiển tướng” hệ miễn dịch của tế bào lympho T. Vậy nên, việc nhiễm virus sởi có tác động rất lớn tới hệ miễn dịch của cơ thể.
Tuy bệnh sởi có khả năng gây tử vong cao như vậy nhưng vaccine phòng sởi lại có hiệu quả rất cao. Chỉ cần một lần khỏi bệnh hay tiêm phòng thì có khả năng bảo vệ suốt đời. Vì vậy, chỉ cần đưa trẻ nhỏ tiêm phòng đầy đủ vaccine phòng sởi và các bệnh truyền nhiễm khác để duy trì tỉ lệ tiêm phòng trong cộng đồng trên 95% thì có thể ngăn sởi và các bệnh truyền nhiễm khác bùng phát.
PGS.TS. Trần Văn Hiếu
Khoa Sinh học – Công nghệ Sinh học
Trường Đại học Khoa học Tự nhiên
Tham khảo:
https://vnvc.vn/so-ca-mac-soi-tang-manh-tai-viet-nam/
https://www.science.org/doi/10.1126/science.aay6485
https://www.science.org/doi/10.1126/sciimmunol.aay6125
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1002/eji.201040847